Làng tranh sơn mài Tương Bình Hiệp nằm êm đềm bên dòng sông Sài Gòn thơ mộng, thuộc phường Tương Bình Hiệp, thành phố Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương. Nơi đây được xem như cái nôi của ngành sơn mài tại khu vực Đông Nam Bộ, níu giữ hồn quê Việt Nam qua từng tác phẩm nghệ thuật tinh xảo, mang đậm dấu ấn thời gian.
1. Lịch sử hình thành và phát triển
Nghề sơn mài Tương Bình Hiệp có lịch sử lâu đời, được cho là xuất hiện từ cuối thế kỷ XVII, do những người dân di cư từ miền Bắc và miền Trung mang theo.
Năm 1901, người Pháp lập Trường Mỹ thuật bản xứ Thủ Dầu Một (nay là Trường trung cấp Mỹ thuật-Văn hóa Bình Dương), chủ yếu để dạy nghề chạm trổ, trang trí sơn mài... Do vậy, nghề sơn mài có điều kiện thuận lợi phát triển nhanh và mở rộng.
Đỉnh cao phát triển là khoảng thời gian từ năm 1945 đến năm 1975, đánh dấu sự ra đời của sơn mài Tương Bình Hiệp, với xưởng sơn mài Thành Lễ do hai nghệ nhân là ông Trương Văn Thành và ông Nguyễn Văn Lễ sáng lập. Nơi đây quy tụ nhiều nghệ nhân nổi tiếng trong vùng thời bấy giờ như: Thái Văn Ngôn, Ngô Từ Sâm, Trần Văn Nam… góp phần đưa hàng sơn mài đạt đến đỉnh cao về sự phong phú và chất lượng nghệ thuật, có giá trị thương mại lớn, được xuất khẩu sang thị trường nhiều nước.
2. Quy trình sản xuất độc đáo
Sơn mài Tương Bình Hiệp vang danh bởi quy trình sản xuất vô cùng cầu kỳ và tỉ mỉ, trải qua 25 công đoạn khắt khe, đòi hỏi sự kiên nhẫn, tỉ mỉ và tay nghề cao của người thợ. Mỗi công đoạn đều góp phần tạo nên nét đẹp độc đáo và chất lượng vượt trội cho sản phẩm.
Điểm đặc biệt của quy trình sản xuất Sơn mài Tương Bình Hiệp là việc thực hiện hoàn toàn thủ công từ khâu chuẩn bị nguyên liệu, pha chế sơn, dàn keo, mài giũa, vẽ tranh, dát vàng cho đến sơn phủ bóng. Mỗi công đoạn đều đòi hỏi sự chính xác cao và tay nghề điêu luyện của người thợ. Có những công đoạn đòi hỏi sự kiên nhẫn phi thường như công đoạn hom, sơn lót, mỗi công đoạn có thể phải thực hiện lặp đi lặp lại đến 6 lần để đạt được độ hoàn hảo. Riêng công đoạn sơn cho mỗi sản phẩm có thể mất từ 3 đến 6 tháng, đảm bảo chất lượng bền đẹp theo thời gian. Chính sự tỉ mỉ, kỳ công trong từng khâu sản xuất đã tạo nên giá trị độc đáo cho sơn mài Tương Bình Hiệp, biến mỗi sản phẩm thành tác phẩm nghệ thuật tinh xảo, mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam.
3. Tranh sơn mài Tương Bình Hiệp - Nét đẹp giao thoa giữa truyền thống và hiện đại
3.1. Nét đẹp truyền thống được gìn giữ
Trải qua bao thăng trầm lịch sử, nghề tranh sơn mài Tương Bình Hiệp vẫn giữ được phong vị nghệ thuật truyền thống, được lưu truyền qua nhiều thế hệ nghệ nhân. Các sản phẩm sơn mài nơi đây được đánh giá cao về tính thẩm mỹ, giá trị nghệ thuật, mang đậm hơi thở Á Đông, với những gam màu trầm ấm như đen, nâu, đỏ, vàng, tạo nên nét độc đáo riêng biệt.
3.2. Thiết kế đa dạng, đáp ứng thị hiếu
Tranh sơn mài Tương Bình Hiệp được trang trí theo lối tả thực hoặc cách điệu, chắt lọc tinh hoa nghệ thuật truyền thống Bình Dương. Các nghệ nhân khéo léo sử dụng hình tượng, đề tài phong phú, từ những cảnh sinh hoạt bình dị đến những bức tranh huyền ảo, đáp ứng mọi thị hiếu thẩm mỹ.
3.3. Đề tài phong phú, mang ý nghĩa sâu sắc
Bên cạnh những đề tài truyền thống như phong cảnh, hoa lá, chim muông…thì hình tượng cũng như đề tài trên sản phẩm của làng nghề Tương Bình Hiệp còn tiếp cận những xu hướng, trường phái và trào lưu nghệ thuật hiện đại. Các sản phẩm không chỉ mang giá trị thẩm mỹ mà còn thể hiện ý nghĩa nhân văn, phong thủy sâu sắc.
4. Nét độc đáo của tranh sơn mài Tương Bình Hiệp
Nét độc đáo của tranh sơn mài Tương Bình Hiệp không chỉ nằm ở kỹ thuật tinh xảo mà còn ở sự sáng tạo trong phong cách trang trí. Các sản phẩm sơn mài của làng nghề này rất phong phú, bao gồm nhiều thể loại như sơn lộng, sơn mài vẽ lặn, vẽ phẳng, vẽ nổi, thếp vàng bạc, sơn mài cẩn ốc, cẩn trứng và sơn khắc. Đặc biệt, sơn mài Tương Bình Hiệp sử dụng một hỗn hợp sơn truyền thống kết hợp giữa sơn Nam Vang và sơn Phú Thọ, được pha chế theo công thức riêng biệt. Chính sự khác biệt này không chỉ tạo nên độ bền và độ bóng đặc trưng mà còn mang đến cho sản phẩm một vẻ đẹp độc đáo, thu hút và khác lạ so với sơn mài ở các vùng khác.