Trải dài từ bờ biển ven biển đến những cánh đồng lúa bát ngát, vùng Nam Bộ của Việt Nam không chỉ là một điểm đến thu hút du khách bởi cảnh đẹp thiên nhiên mà còn bởi văn hóa đa dạng và phong phú của nó. Với sự đa tộc người và sự đa dạng văn hóa của cộng đồng dân cư, Nam Bộ là nơi thú vị để khám phá những nét đặc trưng văn hóa phổ biến, làm nổi bật vẻ đẹp và sự độc đáo của vùng miền này. Trong bài viết này, chúng ta sẽ khám phá một số nét đặc trưng văn hóa phổ biến ở vùng Nam Bộ, như tín ngưỡng, phong tục, lễ hội, văn học, nghệ thuật,... để hiểu rõ hơn về bản sắc văn hóa đặc biệt của vùng miền này.
Nam Bộ là điểm hội tụ của nhiều tín ngưỡng tôn giáo từ các vùng lân cận và cũng là nơi mầm mống của những đạo mới. Tiếp nhận truyền thống ở Trung và Nam Trung Bộ, Nam Bộ ưu tiên ưa chuộng đạo Phật, kết hợp với các tín ngưỡng dân gian và thờ cúng tổ tiên, thể hiện sự đa dạng tôn giáo ở đây. Tính đa dạng này còn thể hiện qua sự xuất hiện của nhiều "đạo" như đạo Ông Trần ở Bà Rịa – Vũng Tàu, đạo Dừa ở Bến Tre và nhiều "đạo" khác, mặc dù số lượng tín đồ không nhiều nhưng lại đáp ứng nhu cầu tâm linh của cư dân. Điều này thể hiện qua việc duy trì các nghi lễ thờ cúng và sự tôn trọng với các thần thánh như Bà Chúa Xứ, Thành hoàng, và Cá Ông.
Phong tục của người Việt Nam Bộ kết hợp yếu tố từ đồng bằng Trung và Nam Trung Bộ cùng với ảnh hưởng từ người Khmer và người Hoa. Ví dụ, mặc dù nhiều người vẫn giữ tập quán giẫy mả vào ngày 25 tháng Chạp trước khi làm lễ đón ông bà vào ngày 30 tháng Chạp âm lịch, nhưng một số khác lại thực hiện tảo mộ vào tiết Thanh Minh tháng Ba âm lịch, theo kiểu của người Hoa. Tính cách của họ cũng thể hiện sự cởi mở, không ưa sự ràng buộc, mạo hiểm, sáng tạo và bản lĩnh trong mưu sinh, cũng như tính bộc trực, hào hiệp, và ưa thích sự tự do và ăn chơi.
Lễ hội ở vùng Nam Bộ rất đa dạng và phong phú, bao gồm bốn loại chính: lễ hội tín ngưỡng – tôn giáo, lễ hội nông nghiệp, lễ hội ngư nghiệp, lễ hội văn hóa – lịch sử. Tất cả đều thể hiện sắc thái văn hóa Nam Bộ, dù có nguồn gốc từ Trung Bộ. Các lễ hội tín ngưỡng – tôn giáo bao gồm lễ hội của nhiều đạo, nhưng nổi bật nhất là lễ Vía Bà Chúa Xứ ở núi Sam, Châu Đốc. Các lễ hội văn hóa – lịch sử gồm các lễ tết truyền thống và lễ hội tưởng niệm các danh nhân và anh hùng dân tộc như lễ hội Nghinh Ông ở Bến Tre và lễ tưởng niệm các anh hùng dân tộc tại nhiều địa phương khác. Người Khmer Nam Bộ thường theo đạo Phật Tiểu thừa Theravada, một tôn giáo mới du nhập từ thế kỷ XIII và thay thế đạo Bà La Môn. Người Hoa đa số theo tín ngưỡng dân gian và thờ cúng tổ tiên. Người Chăm hầu hết theo đạo Hồi.
Vùng Nam Bộ nổi tiếng với kho tàng văn hóa và văn nghệ dân gian phong phú. Truyền thống văn hóa này thể hiện qua các truyện dân gian, ca dao, dân ca, và các hình thức diễn xướng như hát vọng cổ, hát tài tử, hát bội (tuồng), nói về, nói tuồng, nói thơ. Các tác phẩm văn học như Lục Vân Tiên, đất rừng phương nam, cũng như các hình thức biểu diễn như cải lương đều phát triển mạnh mẽ tại Nam Bộ. Ngoài ra, văn hoá bác học ở đây cũng có những đóng góp quan trọng, với các thi đàn, thị xã, và những nhà nghiên cứu nổi tiếng như Phan Thanh Giản, Nguyễn Đình Chiểu, Bùi Hữu Nghĩa, và nhiều nhà văn, nhà báo khác. Đồng thời, các sản phẩm văn hóa phương Tây như chữ quốc ngữ, nhà in, báo chí, tiểu thuyết cũng được phổ biến tại Nam Bộ trước khi lan rộng đến các vùng miền khác của Việt Nam.
Chính vì là vùng đất lâu đời, Nam Bộ cũng đầy ẩn chứa những di tích lịch sử - văn hóa đáng giá như Văn miếu Trấn Biên, đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh ở Đồng Nai, di tích Rạch Gầm-Xoài Mút, Ấp Bắc, lũy Pháo Đài, lăng Hoàng Gia, lăng Trương Định, lăng Tứ Kiệt ở Tiền Giang, hay Văn Miếu ở Vĩnh Long, và nhiều điểm khác. Gần đây, các địa phương ở Nam Bộ đã tiến hành xây dựng, tu sửa các di tích này để tôn vinh những người đã góp công với lịch sử và văn hoá của vùng này.
Trong tầm nhìn đa dạng và phong phú về văn hóa của vùng Nam Bộ, không thể không nhắc đến những nét đặc trưng phi vật thể độc đáo. Từ các di tích lịch sử đến văn học, văn nghệ dân gian và tín ngưỡng tôn giáo, vùng Nam Bộ đã làm nên một bức tranh văn hóa đặc sắc và đa chiều. Những truyền thống văn hóa không chỉ là di sản lịch sử mà còn là nguồn cảm hứng phong phú cho thế hệ sau. Đồng thời, sự phát triển và duy trì những giá trị văn hóa phi vật thể này cũng là một phần quan trọng trong việc bảo tồn và phát triển bền vững của văn hóa Nam Bộ trong thời đại hiện đại. Trong bối cảnh đó, việc thúc đẩy nghiên cứu, bảo tồn và truyền bá những giá trị văn hóa phi vật thể ở vùng Nam Bộ không chỉ là trách nhiệm của cộng đồng địa phương mà còn là nhiệm vụ của toàn xã hội. Chỉ thông qua việc duy trì và phát triển những nét đặc trưng này, văn hóa Nam Bộ mới thật sự có thể tồn tại và phát triển vững mạnh qua các thế hệ.