Thành Cổ Gia Định - Dấu ấn lịch sử giữa lòng Sài Gòn hoa lệ

Giữa lòng thành phố Sài Gòn hoa lệ, Thành Cổ Gia Định, còn được biết đến với tên gọi Thành Phiên An, sừng sững như một minh chứng cho lịch sử hào hùng của dân tộc Việt Nam. Trải qua bao thăng trầm, thành cổ Gia Định đã trở thành biểu tượng văn hóa và niềm tự hào của người dân Sài Gòn.

Trên nền móng này, từng tồn tại hai tòa thành lũy nổi tiếng: Thành Bát Quái hay còn gọi là Thành Quy (1790 - 1835) và Thành Gia Định hay Thành Phụng (1836 - 1859).  Cả hai tòa thành đều được xem là biểu tượng đỉnh cao của kiến trúc quân sự Việt Nam kết hợp nhuần nhuyễn kiến trúc  u Á. Đáng tiếc thay, do những biến động thời cuộc và sự sụp đổ của triều đại nhà Nguyễn, cả hai thành hiện nay đều không còn tồn tại.

1. Thành Bát Quái (Thành Quy): Tiền thân hùng mạnh
Sau một thời gian lưu vong, vào năm 1788, Nguyễn Ánh lợi dụng lúc quân Tây Sơn đang bận tái lập trật tự Bắc Hà và đánh quân Thanh, đã chiếm được vùng Sài Gòn, xây dựng thành và biến nơi đây thành cơ sở chống lại quân Tây Sơn. Năm 1790, Nguyễn Ánh chọn Gia Định làm kinh đô, gọi là Gia Định Kinh và nhờ hai người Pháp vẽ họa đồ Thành theo kiểu châu  u, kết hợp với bản vẽ quy hoạch của Trần Văn Học.

Từ ngày 4 tháng 2 năm 1790, dưới sự chỉ huy của Tôn Thất Hội, gần 30.000 dân phu được huy động xây dựng thành với tường thành cao 15 thước (khoảng 4,8 mét) bằng đá ong Biên Hòa. Thành có tám cửa, gọi là Thành Bát Quái, hay Thành Quy. Trung tâm thành là cung vua, bên trái là nơi ở của hoàng tử kế vị, phía sau là nơi ở của hoàng hậu, bên phải là xưởng vũ khí, phía đông nam là quảng trường duyệt binh với dãy súng thần công và kỳ đài. Năm 1811, sau khi kinh thành Huế được xây xong, Gia Định Kinh được đổi thành Gia Định Thành và trở thành thị sở quan trọng của trấn Nam Kỳ. Khi Lê Văn Duyệt về làm tổng trấn, ông đã cho xây thành cao thêm một thước năm tấc.
 

Năm 1833, Lê Văn Khôi, con nuôi của Lê Văn Duyệt, làm phản và chiếm thành. Hai năm sau, quân triều đình lấy lại thành. Tuy nhiên, vua Minh Mạng cho rằng Thành Bát Quái quá lớn và dễ bị chiếm, nên đã dỡ gạch, đá, san hào, lũy để xây một thành mới quy mô nhỏ hơn, gọi là Thành Gia Định hay Thành Phụng.

2. Thành Gia Định (Thành Phụng): Hậu duệ bé nhỏ
Năm 1836, thành Gia Định (Thành Phụng) mới được hoàn thành. Thành này có chiều cao 4,7 mét, hào rộng 50 mét và sâu hơn 3 mét, cũng được xây bằng đá ong Biên Hòa và theo kiến trúc Vauban nhưng nhỏ hơn, dễ bị bắn phá hơn. Thành chỉ có bốn pháo đài và nằm ở góc Đông Bắc thành cũ, khu vực giữa bốn con đường Nguyễn Du, Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Đình Chiểu và Nguyễn Bỉnh Khiêm ở thành phố Hồ Chí Minh ngày nay.
 

Ngày 17 tháng 2 năm 1859, quân Pháp tổ chức tấn công thành Gia Định. Dù quân nhà Nguyễn có hơn 2.000 lính và nhiều vũ khí, nhưng do sự lạc hậu về phương án tác chiến và vũ khí, cùng với việc thành quá thấp, quân Pháp nhanh chóng chiếm được thành và phá hủy hoàn toàn vào ngày 18 tháng 3 năm 1859.

Sau khi chiếm được thành, quân Pháp dự định giữ lại để làm căn cứ đồn trú lâu dài. Tuy nhiên, do sự phản công liên tục của quân nhà Nguyễn và sự quấy rối từ nhân dân xung quanh, quân Pháp phải chống đỡ rất vất vả. Ngày 18 tháng 3 năm 1859, sau một tháng chiếm đóng, quân Pháp quyết định đặt 32 khối mìn để phá hủy toàn bộ ngôi thành, đốt phá kho thành và san phẳng các công trình bên trong. Hàng chục năm sau, khu vực này vẫn là bãi chiến trường tan hoang, hình dáng Thành Gia Định vẫn còn khá rõ. Các đoạn tường thành xuất hiện trong các bản đồ thành phố Sài Gòn của Pháp như bản đồ năm 1867, 1870 và thậm chí trong bản đồ Sài Gòn - Chợ Lớn năm 1883, 24 năm sau khi thành Gia Định thất thủ, hình dáng của thành vẫn còn nguyên vẹn.

3. Thành Ông Dèm - chứng tích còn lại của Thành Gia Định xưa
Khi đã chiếm được toàn bộ Nam Kỳ, Pháp bắt đầu tập trung xây dựng thành phố Sài Gòn. Tuy nhiên, đến năm 1873, mới có một công trình được xây trên khu vực Thành Gia Định cũ, tận dụng nhiều vật liệu sắt và gạch phá dỡ từ thành. Thành này làm theo bản thiết kế của hai kiến trúc sư người Pháp, được đặt tên là Martin des Pallières, có hình dạng chữ nhật, với cạnh là bốn con đường Lê Duẩn, Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Thị Minh Khai và Nguyễn Bỉnh Khiêm, diện tích chỉ bằng gần một nửa Thành Gia Định. Tuy nhiên, phía ngoài tòa thành mới này vẫn còn hệ thống lũy đất nên đa số các bản đồ trước năm 1900 vẫn còn vẹn nguyên hình dáng Thành Gia Định xưa. Từ năm 1900, hệ thống lũy đất này mới bị san bằng và các bản đồ sau đó không còn thấy hình dáng của Thành Gia Định nữa. 

Sau khi Pháp rút quân vào năm 1954, khu vực Thành Gia Định trở thành địa bàn giao tranh. Năm 1955, Tổng thống Ngô Đình Diệm đổi tên thành Thành Cộng Hòa và đây trở thành nơi đóng quân của Lữ đoàn Phòng vệ Phủ Tổng thống. Lực lượng này đã bảo vệ thành công Phủ Tổng thống trong nhiều cuộc đảo chính.
 

Sau cuộc đảo chính, Liên binh Phòng vệ Phủ Tổng thống bị giải thể và khu vực này được giao cho Bộ Quốc gia Giáo dục để lập khu Đại học với các trường ĐH Văn khoa, ĐH Nông lâm súc, và ĐH Dược. Một phần khu vực này sau đó trở thành Đài truyền hình TP.HCM. Ngày nay, Thành Ông Dèm, hay Thành Cộng Hòa cũ, chỉ còn lại hai tòa nhà trên đường Đinh Tiên Hoàng, quận 1, TP.HCM, là chứng tích lịch sử quan trọng giữa lòng thành phố.

Câu Hỏi Thường Gặp

Bài viết liên quan